Küresel Kuru Meyve Pazarı ve Türkiye-Özbekistan Rekabeti: Üretim, İhracat ve Stratejik Konumlandırma
Küresel gıda ticaretinde sağlıklı atıştırmalıklara yönelik artan talep, kuru meyve pazarını yeniden şekillendirmektedir. Özellikle fonksiyonel ve organik ürünlere olan yönelim, kuru üzüm, kayısı ve incir gibi geleneksel ürünlerin değerini artırmakta; bu alanı sadece tarımsal değil, aynı zamanda stratejik bir rekabet sahasına dönüştürmektedir. 2023 yılında HS 0813 gümrük kodu kapsamındaki kuru meyve ürünlerinin dünya ticaret hacmi 3,01 milyar dolar olarak gerçekleşmiş; bu rakam, hem geleneksel tüketim eğilimlerinin hem de yeni trendlerin birleşimini yansıtan önemli bir göstergedir.
Bu pazar içinde Türkiye ve Özbekistan, hem üretici hem de ihracatçı ülkeler olarak öne çıkmakta, farklı avantaj ve risk profilleriyle global arenada konumlanmaktadır. Türkiye; sultana üzüm, Malatya kayısısı ve Aydın inciri gibi ürünlerde dünya liderliğini sürdürürken, Özbekistan da düşük maliyetli üretim ve Büyük Avrasya pazarına yakınlığı sayesinde hızlı bir büyüme göstermektedir.
Magenta Makina Özeti
- Küresel pazar (HS 0813 – “Dried Fruits”) 2023’te 3,01 milyar $ ticaret hacmine ulaştı (yıllık -%0,7). En büyük alt ürün: kuru üzüm; ardından kuru kayısı geliyor. The Observatory of Economic Complexity
- Türkiye; kuru üzüm (sultana), kuru kayısı, kuru incir üçlüsünde dünya liderleri arasında. 2023/24 sezonunda kuru üzüm ihracatı ~490 milyon $, kuru kayısı 399 milyon $, kuru incir 241 milyon $ gelir yazdı. Tridge
- Özbekistan; kuru üzüm ve kuru kayısı merkezli büyüyor: kuru üzüm ihracatı 2023’te 77,5 milyon $ (2019’a göre -%26), kuru kayısı ihracatı 2023’te 19,8 milyon $ (+%73/5y). Başlıca pazarlar: Türkiye, Çin, Rusya. Tridge
Not: “Dried fruit market size” çalışmalarında kapsam farklılıkları var. Tüketici pazarı raporları (ör. Grand View) hurma vb. geniş kategorileri dahil edip 2024’te 12,0 milyar $ tahmin ederken; gümrük HS 0813 (OEC) 3,01 milyar $’ı gösterir. İki sayı farklı kapsamları ifade eder. Grand View Research+1
1) Küresel Pazar Görünümü (HS 0813)
- Hacim/değer: 2023’te 3,01 milyar $; 2022’ye göre küçük bir gerileme. En büyük alt kalemler: üzüm (raisins), kayısı, erik/prunes, elma. The Observatory of Economic Complexity
- Kuru kayısı özelinde: 2023’te dünya ticareti 585 milyon $ (+%7). Lider tedarikçiler arasında Türkiye öne çıkıyor. The Observatory of Economic Complexity
- Talep sürücüleri: Sağlıklı atıştırmalık trendi, organik etiketleme, şeker ilavesiz ürünler, fonksiyonel/probiyotik kaplamalar. (Bu ürünleşme yönelimleri, kitap & sektörel içgörülerin de altını çizdiği bir eksen.) The Observatory of Economic Complexity
2) Türkiye Pazarı
2.1 Üretim Pozisyonu
- Kayısı üretimi: 2022’de ~803 bin ton ile dünya 1.si. Malatya başat. Helgi Kütüphanesi
- Üzüm & incir: Ege odaklı tedarik zinciri (Manisa – sultana; Aydın – incir) güçlü ihracat altyapısı ile birleşiyor. (Sezon haberleri/istihbarat) Tridge+1
2.2 İhracat Performansı (son sezon/son yıl)
- Kuru üzüm (seedless/sultana): ~490 milyon $ (2023/24); geçen sezona göre +%11. Bazı dönemlerde miktar düşse de birim fiyatlar yükseliyor. Tridge+1
- Kuru kayısı: 399 milyon $ (2023/24); miktarda -%17 fakat ton fiyatı +%10,5 ile gelir düşüşü sınırlı. Tridge
- Kuru incir: Ekim 2022–Ağustos 2023 arası 241 milyon $, 67,7 bin ton, 121 ülke. Tridge
- Toplam eğilim: 2024’te yılın ilk 7 ayında kuru meyve geliri 933 milyon $ (geçen yıl 824 milyon $) – değer artışı dikkat çekici. fruitnet.com
2.3 Güçlü Yönler / Riskler
- Artılar: Olgun lojistik & işleme kapasitesi, coğrafi yayılım (Ege/Doğu Anadolu), marka bilinirliği, fiyat belirleyici rol.
- Riskler: İklim kaynaklı rekolte dalgalanmaları, kur şokları, AB standartları ve pestisit/aflatoksin risk yönetimi, navlun ve enerji maliyetleri.
3) Özbekistan Pazarı
3.1 Üretim Pozisyonu
- Kayısı üretimi: 2022’de ~451 bin ton ile dünya 2.si. Kurutma için uygun kıta içi iklim ve büyüyen bahçe yatırımları. World Population Review+1
3.2 İhracat Performansı (HS bazında)
- Kuru üzüm (HS 080620): 2023’te 77,5 milyon $ – 2019’a göre -%26 (talep & fiyat döngüselliği). Başlıca alıcılar: Rusya, Kazakistan vb. Tridge
- Kuru kayısı (HS 081310): 2023’te 19,8 milyon $ (13,0 bin ton). Başlıca pazarlar: Türkiye (4,26m$), Çin (4,25m$), Rusya (2,73m$), İsrail (1,5m$), Irak (1,16m$). WITS
- Taze meyve dalgası: 2024’te taze kayısı 65 bin ton / 62,3 milyon $ – sezonel canlılık, kurutmalığa da taban oluşturur. uzasiaexport.com
3.3 Güçlü Yönler / Riskler
- Artılar: Hammadde bolluğu (kayısı/üzüm), işçilik maliyeti avantajı, BDT/EAEU çevre pazarlarına coğrafi yakınlık, devletin tarım/ihracat teşvikleri.
- Riskler: İşleme/kalite standardizasyon açığı (kalibre, nem, SO₂ yönetimi), sertifikasyon (GlobalG.A.P., organik), finansmana erişim, lojistikte trans-shipment bağımlılığı.
4) Talep Trendleri & Fiyatlama
- Değer artışı > Miktar: Türkiye örneğinde görüldüğü üzere birim fiyat artışları toplam geliri taşıyor; miktar düşüşleri fiyatla dengelenebiliyor. Tridge+1
- Ürünleşme: “Meyve sakızı / fruit gums”, probiyotik kaplamalar, sos/şurupla infüzyon, organik hatlar talep görüyor (özellikle AB & Körfez perakende). (Sektör içgörüleri ve vaka örnekleri) The Observatory of Economic Complexity
5) Rekabet & Konumlandırma (Türkiye vs. Özbekistan)
Türkiye;
Çekirdek Ürünler ; Sultana (seedless) kuru üzüm, kuru kayısı, kuru incir
Üretim Altyapısı ; Yüksek ölçek, ileri sınıflandırma/metal detektör/ambalaj
Fiyatlama ; Birim fiyat güçlü; marka primi mümkün
Hedef Pazarlar; AB, ABD, MENA, Asya
Riskler ;İklim, gıda güvenliği uyumu, maliyet
Özbekistan
Çekirdek Ürünler ; Kuru üzüm, kuru kayısı
Üretim Altyapısı ; Gelişen; kalite standardizasyonunda boşluklar
Fiyatlama ; Rekabetçi fiyat; hacim büyütme odağı
Hedef Pazarlar; BDT/EAEU (Rusya, Kazakistan), Çin, Türkiye
Riskler ; Sertifikasyon, finansman, lojistik
6) Fuar & İş Geliştirme Bağlamı
- Uzbekistan BCH Expo / UzProdExpo: Özbekistan’daki taze-kuru meyve ve gıda işleme ağını bir araya getiriyor; B2B zinciri (üretici-işleyici-ithalatçı) açısından verimli. (Genel sektör bağlamı—fuar sayfaları değişken olduğu için katılımcı listeleri her yıl farklıdır.)
7) Stratejik Öneriler (Hızlı Kazanımlar)
Türkiye merkezli ihracatçı/işleyici için
- Değerli ürünleşme: Organik, probiyotik kaplı, meyve suyu infüzyonlu “premium” hatlar—özellikle AB perakende/private label. The Observatory of Economic Complexity
- Fiyat istikrarı için sözleşmeli tarım + erken satınalma: Kayısı/üzümde iklim dalgalanmasını hedge etmek.
- Pazar çeşitlendirme: Kuzey Amerika e-grocery, GCC premium re-export hub’ları (BAE). (Kuru hurma/kaplama trendi kıyas etkisi) The Observatory of Economic Complexity
Özbekistan merkezli üretici/işleyici için
- Standart-kalite yatırımı: Kalibre/nem/SO₂ izleme, metal dedektör, BRC/GFSI sertifikasyon—AB/İngiltere’ye giriş biletidir.
- Çin-Türkiye-Rusya üçgeninde ürün konumlandırma: 2023 kuru kayısı akışları bu eksende yoğun; paketleme ve marka ile ton başı geliri artırın. WITS
- Kuru üzümde kapasite verimliliği: 2019→2023 değer düşüşünü tersine çevirmek için sözleşmeli bahçe + kurutma tüneli modernizasyonu. Tridge
8) Ek Bilgiler
- Küresel (HS 0813): 3,01 milyar $ (2023). The Observatory of Economic Complexity
- Kuru kayısı dünyası: 585 milyon $ (2023)—trend pozitif. The Observatory of Economic Complexity
- Türkiye üretimi – Kayısı (2022): ~803 bin ton (Dünya 1.) Helgi Kütüphanesi
- Özbekistan üretimi – Kayısı (2022): ~451 bin ton (Dünya 2.) World Population Review
- Türkiye kuru üzüm ihracatı (2023/24): ~490 milyon $. Tridge
- Türkiye kuru kayısı geliri (2023/24): 399 milyon $. Tridge
- Türkiye kuru incir (2022/23): 241 milyon $. Tridge
- Özbekistan kuru üzüm (2023): 77,5 milyon $. Tridge
- Özbekistan kuru kayısı (2023): 19,8 milyon $; 13,0 bin ton; başlıca pazarlar TR/Çin/Rusya/İsrail/Irak. WITS
